نوشته‌هایی با طعم انقلاب اسلامی

بررسی بازیابی قدرت منطقه ای ایران بعد از یک قرن 

تحلیل و مطالعه تاریخ ایران بسیار جالب توجه بوده و هست.ایران با بیش از هفت هزار سال تمدن و به دلیل شرایط خاص محیطی خود کانون بسیاری از تحولات بزرگ تاریخی و سیاسی بوده است.هخامنشیان اولین امپراتوری تاریخ در این منطقه به وجود آمدکه به نوبه ی خود سبک جدیدی از حکومت داری در تاریخ محسوب می شود تا دستاوردهای تمدنی مختلفی که در جغرافیای امروز منطقه شکل گرفته و مردم ایران نقش شگرفی در آن ایفا کرده اند.

به دلیل شرایط نامتعادلی محیطی،بالطبع تاریخ ایران هم دارای فراز و فرودهای بسیار بوده است.گاه زمام داران ایران بر نیمی از جهان متمدن زمان حکومت کرده اند و گاه شاهان و سلاطین، کشور پهناور ایران را به مرز فروپاشی و اضمحلال نزدیک کرده اند.

اما زمانی که نبض تاریخ را میگیریم و به تاریخ تمدن ایران چه بعد وچه قبل ازاسلام نگاهی می اندازیم آنچه که به استنباط می شود «ثقل» بودن ایران در تحول معادلات منطقه است.تاثیر گذاری،چانه زنی،حکمرانی بر سرزمین های دور و نزدیک از دیرباز ویژگی تمامی زمامداران و حکومت های ایران بود است.از این رو هیچ گاه ایران و به صورت مطلق از معادلات منطقه قابل حذف نبوده است.حتی در بدترین روزگار قاجاریان.اما چه شد که در یک صد سال گذشته به آرامی ایران به انزوا کشیده می شود؟ چرا دیگر نمی توانست نقش تاریخی خود را ایفا نماید؟چه عوامل داخلی و خارجی در این ضعف تاثیر داشته اند؟اینها سوالات کلی اما کلیدی هستند که می تواند جواب های گوناگونی داشته باشد.اما سوال اصلی اینجاست که آیا ایران هنوز هم در معادلات منطقی جای ندارد؟اگر تاثیر گذار است مزیت نسبی وی چه بود و هست؟

برای فهم و پاسخ به پرسش ها نگاهی اجمالی به تاریخ می تواند بسیار ما را یاری نماید. در واقع می توان برای تاریخ ایران در دوره معاصر و به صورت کلی دو برش دوگانه قایل شد:

1-دوره صفویه تا پایان آن

2-پس از صفویه تا پایان پهلوی دوم

1. در دوره اول ایران به همراه عثمانی بزرگترین و تاثیرگذارترین کشورها عملا غرب آسیا را تشکیل می دادند و زیست سیاسی را نمی توان بدون این دو را برای دیگران متصور بود. هر یک از این دو به هر نحوی به دنبال گسترش فضای حیاتی و تحمیل ایدئولوژی حکومت داری خود(سنی گری-شیعه گری) بر دیگری بودند.هر چند که آتش افروزی آن توسط ترکهای عثمانی صورت گرفت اما پس از چند بار پیروزی و شکست نوع تعامل این دو کشور به ثبات نسبی میرسید و به جای تقابل مستقیم با یکدیگر به صورت نیابتی به گسترش اندیشه های رسمی خود در سایر بلاد می پرداختند.

2. در دوره دوم و پس از فروپاشی صفویه تا استقرار قاجار ایران محل درگیری و نزاع اقوام و گروهای متفاوت شد.در این دوره هر چند که ایران هنوز نقش قدرت مند خود را ایفا می کند و آغا محمد خان قاجار (موسس سلسله قاجاریان)لشکر کشی بزرگی را علیه حاکم گرجستان که تحت حمایت روس ها بود را انجام می دهد و را مجدد به فرمانبری از ایران وادار می کند اما بعد از این تاریخ است که سیر افول حکومت در ایران شروع می شود و بعد از شکست های ایران از روس روند مذکور تسریع می گردد تا جایی که ایران نه تنها به عنوان بازیگر منطقه مطرح نیست بلکه خود به ابزار قدرت های تازه ظهور یافته غربی بدل می شود و این افول تا نزدیکی زوال ایران در جنگ های بین الملل اول و دوم کشیده می شود.هر چند که با حضور رضا خان میرپنج و محمد رضا پهلوی ساختارهای حیاتی کشور مستحکم و ایران تا حدودی منسجم می شود اما به دلیل اینکه این استحکام ساختاری خود بنیاد و بر پایه ی نهادهای بومی و مردمی صورت نگرفته بود بلکع به دلیل وابستگی به چند قدرت خارجی به خصوص امریکا صورت پذیرفته از درون مورد خدشه و تزلزل قرار گرفت و ایران این بار و به خواسته ملت دچار تغییر و تحول اساسی از درون شد که جمهوری اسلامی ایران همان مولود مبارک اراده مردم ایران برای ایفای نقش قدیم خود در معادلات جدید نظام جهانی بود.

3. جمهوری اسلامی به دلیل اینکه با تاکید بر ارزش های اسلامی، نهضت خود را آغاز کرده بود دارای پشتوانه های علمی و فلسفی لازم برای شکل دهی به یک نظم جدید حکومت دارای بود.تئوری ولایت فقیه حضرت امام (ره) که از بطن اندیشه سیاسی اسلام استخراج شده بود و قیام های مردم در دوره های قبل مانند مشروطه،توتون و تنباکو و... همه نیروهای متراکم شده ای را تشکیل داده بودند که موجب شد که نهضت مردمی ایران در حین حرکت پایه های حکومت داری خود را ایجاد،اثبات و در نهایت استوار سازد.در واقع یکی وجه تفاوت انقلاب اسلامی ایران با سایر انقلاب ها همراه داشتن و به اجرا گذاشتن سیستم حکومت داری مختص خود بود.که موجب گشت این انقلاب به سرعت مستحکم و مستقر گردد.

انقلاب ایران به دلیل اینکه با تاکید بر ارزش های اسلامی به وقوع پیوسته بود مورد تایید مردم و نیروهای فکری کشورهای منطقه بود.چرا که اسلام، وجهه اشتراک بسیار بزرگی برای تمام مردم منطقه محسوب می گشت.همین عامل هم منجر شد که صدور خواسته و ناخواسته انقلاب تسریع شود.پسوند اسلامی انقلاب ایران موجب می شد که حالت قابل انعطاف خود را حفظ کند و سایر کشورهای منطقه بتوانند برداشت های مثبت از آن داشته باشند و به راحتی از آن الگو برداری کنند.امری که در بیداری اسلامی نمود عینی پیدا کرد.

4. ذات انقلاب اسلامی ایران از یک سو و از سوی دیگر اشتباهات کشورهای استعماری در منطقه موجب شد که همگرایی آنها با انقلاب اسلامی بیشتر شود.در این کشاکش جنگ هست ساله مزید بر علت گردید که هرچه سریعتر پیام انقلاب اسلامی صادر شود. در واقع جنگ هشت ساله به سرعت موجب گشت تا ظرفیت های انقلاب اسلامی به منصه ظهور برسد.ارتباط گیری و شکل دهی به  نیروهای مقاومت در منطقه و حمایت از گروهای جهادی همگی در بازه هشت سال جنگ صورت گرفت.سپاه بدر و مکاتب حزب الله عراق که امروز به عنوان یکی از بازوهای اجرایی انقلاب اسلامی در عراق مطرح و به یکی از نیروهای اصلی محور مقاومت تبدیل شده مولود جنگ هشت ساله است .سپاه بدری که از نیروهای عراقی تاسیس شد و علیه صدام در جنگ حضور داشتند.این تاثیر گذاری در جنگ کاملا بر روی مجاهدین افغانستان،حزب الله لبنان و حماس مشهود بود.درواقع جنگ موجب نزدیک شدن نیروهای محور مقاومت به صورت منسجم تر شد.چرا که اگر تا دیروز انقلاب اسلامی توانسته بود که به صورت ذهنی نیروها را گرد عالم سیاست جمع نماید در زمان جنگ این تجمیع نیروها به صورت عینی تر صورت پذیرفت.

پس از جنگ هشت ساله مورد حمایت مادی و معنوی انقلاب اسلام ایران قرار گرفتند و به یکی از ابزارهای غیر رسمی اما توانمند ایران در کشورهای منطقه بدل شدند که می توانند در صورت لزوم و در زمان مقتضی از توان آنان استفاده بهینه کرد.این استفاده درست و به جا را می توان در برخورد نیروهای محور مقاومت در تثبیت قدرت قانونی بشار اسد و عدم سقوط دمشق و بغداد دید.

نکته ای که حایز اهمیت است و باید به آن دقت نمود این است که نیروهای جهادی مقاومت در منطقه وصله های نچسب به حکومت ها و مردم منطقه نبودند.به بیان دیگر نیروهای مقاومت مانند حزب الله لبنان،مکاتب حزب الله عراق،مجاهدین افغانستان و به تازگی بسیج مردمی سوریه همگی در مقابل تجاوز به کشور خود و در یک پاسخ ذاتی به آن وجود آمده اند،از طرفی از بطن مردم کشورهای خود برخواسته اند از این روست که دارای پشتوانه مردمی خودبی برخوردارند و حمایت می شوند.این دو تفاوت عمده نیروهای مقاومت منطقه  با گروهک های به اصطلاح اسلام گرا مانند داعش و القاعده و طالبان است.چرا که در تاسیس گروهک های تروریستی دست کشورهای فرا منطقه مشهود است و در این بین داعش نمونه عینی این دخالت ها است.چرا که نه تنها در پاسخ به یک دلیل ذاتی و حیاتی به وجود نیامده است بلکه حتی جنگجویان آنها نیز از کشورهای دیگر در آن حضور دارند و نیازی به توضیح هم نیست که تمام اقدامات آنها علیه مردم منطقه بوده است.

5. اما کوتاه سخن اینکه پس از حذف صدام و حضور نطامی امریکایی ها در منطقه ،منجر به این شد که انسجام نیروهای مقاومت بیشتر،هماهنگی آنها بالاتر و ارتباط گیری آنها سریع تر صورت بگیرد.از این زمان به بعد است که جمهوری اسلامی ایران به صورت رسمی از نیروهای مقاومت در منطقه به عنوان ابزار فشار در چانه زنی سیاسی استفاده می نماید(البته در زمان جنگ و ماجرای گروگان های امریکایی در دست حزب الله ایران هم حضور داشت اما نه عنوان عامل بلکه به عنوان جزیی از ماجرا صورت گرفته) در واقع پس از این زمان نیروهای مقاومت که دارای پشتوانه مردمی کافی برخوردارهستند و از سوی دیگر هم توانمندی لازم را در حفظ کیان کشور خود نشان داده اند نقش خود را به عنوان نیروهای فشار از دست داده و به سوی ایفای نقش بازیگری سیاسی در سرنوشت کشورهای رفته اند.این را می توان در قدرت یافتن نوری المالکی در عراق،حضور عبدالله عبدالله در انتخابات سیاسی افغانستان و حزب الله لبنان در پارلمان آن کشور مشاهده کرد که باید مهندسی آن را در اتاق های تهران دانست.

6.از این رو باید گفت که ایران به دنبال تجمیع و کانالیزه کردن قدرت های پخش شده خود به سوی نهادهای قدرت است.در واقع سرمایه گذاری سی ساله جمهوری اسلامی ایران در منطقه به صورت دیپلماسی عمومی و حمایت از نیروهای مقاومت صورت گرفت اما در حال حاضراقدامات جمهوری اسلامی ایران  به صورت آشکار، نشان از تغییر استراتژی خود در قبال نیروهای مقاومت و حمایت و کانالیزه کردن پتانسیل های آنها به صورت دیپلماسی کلاسیک و دیپلماسی قدرت است.

این امر را می توان در بازی سیاسی نیروهای محور مقاومت درکشورهای عراق،افغانستان،لبنان و حتی و با کمی تسامح در سوریه دید که چطور گروه های جهادی محور مقاومت از حالت گروه فشار خارج و به سوی به دست گیری نهاد  های قدرت در کشورهای خود حرکت کرده اند.از این رو باید گفت اگر تا دیروز تمام قدرت و ابزار چانی زنی جمهوری اسلامی ایران نیروهای جهادی در منطقه بود امروز شاهد هستیم که دیگر نشانی از گروه های مقاومت نیست بلکه با تجمیع توان آنها و حمایت های صورت گرفته این دولت های مقاومت هستند که در منطقه شکل گرفته اند و زین پس تمامی ابزارهای رسمی و غیر رسمی دولت های منطقه قابل استفاده برای جمهوری اسلامی ایران است.شاید در این بین سوریه کمی از استراتژی جدید ایران عقب مانده بود که آنهم به دلیل حضور عناصر داعش تسریع شد و دیگر باید سوریه را هم به مجموع برگ های ایران در معادلات بسیار پیچیده  منطقه اضافه کرد.

از این رو باید گفت که ایران به کالبد خود بازگشته است اما به روشی متفاوت.امری که بیش از صد از آن خبری نبود. شاید این جمله حسنین هیکل روزنامه نگار شهیر مصری تاییدی بر همین امر باشد«ایرانی ها دو بار به مدیترانه آمدند. بار اول در دوره هخامنشیان و با زور اسلحه و قوای نظامی. آن بار دوام زیادی نیاوردند، چرا که فقط سرزمین ها را تسخیر کرده بودند و بار دوم در دوران انقلاب اسلامی، این دفعه اما، ماندگارند زیرا، بر دل ها حکومت می کنند»

انتشار در:

روزنامه وطن امروز

پایگاه تحلیلی-خبری رجا نیوز