برون رفت اصوگرایان؛ تکلیف معطوف به نتیجه!
این یادداشت برای هفته نامه «مثلث» نگاشته شده است
هنوز یک سال به ژایان دولت روحانی باقی مانده است اما تمامی جریان های سیاسی در حال تکاپو و آماده سازی جهت حضور و مشارکت در انتخابات ریاست جههوری آینده هستند. اما آن چیزی که فضای انتخابات پیش رو با پیچیدگی همراه کرده است .نحوه عملکرد دولت روحانی است. دولتی که تنها 7/50 درصد آرا را توانست به خود کسب کند با عملکردی نا امید کننده در عرصه اجتماع و اقتصاد از خود نشان داده است و در عرصه سیاست خارجی نیز تنها توانسته است قراردادی نیم بند را امضاء نماید. به هر صورت عملکرد ضعیف این دولت در حوزه کارکردهای اجتماعی و ضعف مفرط آن تاثیری مستقیمی بر نحوه کنش سیاسی سایر جریان های سیاسی در سال آتی دارد. به بیان دیگر در همه رقابت های انتخابات ریاست جمهوری، دولت حاکم خود یکی از بازیگران اصلی بوده و تاثیر شگرفی بر رفتار سایر بازیگران سیاسی داشته است. اما گویی انتخابات پیش رو تفاوت محسوسی دارد چرا که عملکرد ضعیف دولت، اصولگریان را که بازنده دو انتخابات گذشته بوده است را مصر بر بازگشت نموده است و از سوی دیگر نحوه و رفتار سیاسی دولت اعتدال در عرصه سیاست داخلی این مجال را به بدنه اصلاحات داده که پس از فتنه 88 آنها نیز چراغ خاموش و یا حتی در قالب دولت سهامی به سیاست ورزی بپردازند. پیروزی نسبی اصلاح طلبان در دور دهم انتخابات مجلس شورای اسلامی این امید را بیشتر زنده کرده است. هر چه که هست، دولت روحانی خواسته و یا ناخواسته با رفتارهای درست و یا غلط خویش همه جریان های سیاسی را مصر بر مشارکت و به دست گیری قدرت مجریه کرده است.
اما وضعیت دو جریان سیاسی کشور-اصولگریان و اصلاح طلبان- از توازن برخوردار نیست. جریان اصولگرایی پس از اتحاد صورت داده برای انتخابات مجلس شورای اسلامی با طعم تلخ شکست مواجه شد و مجبور به تقسیم بخش قابل توجهی از صندلی های سبز بهارستان با جریان رقیب شده است و از سوی دیگر جریان دوم خرداد سر مست از پیروزی به دست آمده خود را آماده می کند که در یک سطح بالاتر فعالیت های سیاسی خود را سامان دهد.
البته اصولگرایان بعد از شکست ضمنی که در انتخابات مجلس شورای اسلامی خورده اند، نسبت به بازیابی نقاط ضعف خود پرداخته و درصدد هستند که حدالامکان نقصان های موجود در رفتار سیاسی خود را اصلاح نمایند. یکی از ایده های که این روزها از سوی برخی از اصولگریان مطرح شده است، شکل دهی پارلمان اصولگرایی است. به بیان ساده تر، ایجا مکان و تشکیلاتی جهت چانه زنی و اجماعی فراگیر. امری که سالهاست جریان اصلاحات از آن بهره می برد. اما در این بین این سوال مطرح می شود که دلیل طرح این ایده چه چیزی می تواند باشد؟ آیا طیف های سیاسی جریان اصولگرا نمی توانند با یکدیگر دیالگوگ سیاسی ناظر به هدف برقرار کنند؟ یا اینکه این جریان نیازمند یک اتاق فکر برای کنش های کلان خود است؟ و سایر سوالات از این دست.
برای پاسخ به این پرسش باید نحوه عمل و کنش سیاسی جریان اصولگرا را تحلیل نمود. در واقع در آسیب شناسی جریان اصول گرا در حوزه عمل؛ باید دو سطح کنش رفتاری جمعی (در سطح نخبگان) و کنش رفتاری فردی (در سطح بازیگران) دقت نمود و این دو سطح را به صورت جداگانه تحلیل کرد.
در واقع در آسیب شناسی اقدامات عملی جریان اصول گرا در حوزه رفتار جمعی می توان به چند نقصان کلی، اما بسیار مهم و حائز مواجهه خواهیم شد که مهمترین آن تنوع و تکثر بسیار زیاد مراجع فکری،اجرایی و ستادی است و می توان ایده ایجاد پارلمان سیاسی تلاشی در جهت برطرف کردن همین نقصان در ساختاری تصمیم گیری جریان اصولگریان باشد.
در واقع به دلیل تکثر مراجع فکری و تصمیم گیر در این جریان فرایند اقناع در میان اصولگرایان بسیار طولانی تر از جریان رقیب است و کنش سیاسی به صورت کلان و واحد با چالش های فراوان تری نسبت به رقیب صورت می گیرد. و بدیهی است که این امر اصولگریان را در شرایط حساس و پرالتهاب سیاست دچار ایست می کند. در واقع فرایند «اقناع» و بعد «اجماع» بر روی شخص خاص در دوران ریاست جمهوری- و یا هم نظری بر روی لیستی واحد در فرایند انتخابات شورای مجلس اسلامی؛ به دلیل آنچه که می توان آن را «تورم ساختارهای تصمیم گیر» نامید با کندی و همراه با چانی زنی فراوان همراه است و از آنجایی که در فرایند اقناع باید بیشترین رضایت مندی صورت بگیرد؛ از این رو هرگز نمی توان به یک گزینه مطلوب حداکثری برای نخبگان و بدنه کنش گر دست پیدا کرد. از این رو جریان اصولگرا باید نسبت خود را با این تورم های ساختاری تصمیم گیر روشن نماید و خود را در حوزه تصمیم گیری و تصمیم سازی چابک تر کند.
تنوع و تکثر مراجع فکری تصمیم گیر در جریان اصولگرا، یکی از ریشه های اساسی و ضعف در حوزه عمل است چرا که تکثر در کاندیداها و لیست ها، کنش های فردی نخبگان، روش های گوناگونی رفتاری و تبلیغاتی، عدم وحدت رویه و ادبیات مشترک و حضور بازیگران مستقل و... را متاثر از خود کرده است.
به بیان دیگر و با توجه به تکثر و تنوع مراجع فکری در این جریان در هر دوره شاهد آن هستیم که بخشی از نیروهای سیاسی به صورت تکلیف مدارانه وارد عرصه انتخابات می شوند و همین امر معادلات بازی را به ضرر این جریان رقم می زند که مشهود ترین این اقدامات حضور سه شخصیت اصولگرا در مناظرات انتخابات ریاست جمهوری دور یازدهم بود که در نهایت هیج سازوکار معین و مشخصی برای انصراف هریک از آنان به نفع کل جریان تعریف نشد. این امر در حالی بود که در جریان رقیب تلاش های بی وقفه ای صورت داد که عارف به نفع روحانی کنار رفته و یک کاندید به عنوان نیروی شاخص این جریان به فعالیت ادامه دهد که در نهایت نیز هرچند با رای شکننده، اما پس از هشت سال توانستند سکان قوه مجریه را مجددا به دست گیرند.
نکته قابل توجه در بررسی نحوه کنش سیاسی این دوجریان، که در حوزه رفتارهای سیاسی خرد قابل تحلیل است به عقلانیت صورت گرفته در رفتار سیاسی آنها بازمی گردد. در واقع جریان دوم خرداد در هر دو انتخابات گذشته، قائل و تسلیم به عقلانیت و خرد جمعی حاکم بر سازوکار انتخاباتی خود شد و در این بین حتی یک کاندید مطرح(محمد رضا عارف) به نفع دیگری کناری گیری کرد.(البته کناره گیری عارف از انتخابات ریاست جمهوری هم نشان از سبک بودن سازوکار تصمیم گیری جریان دوم اصلاحات بود و هم نشان دهنده عقلانیت مصلحت گرای سیاسی). این رفتار نشات گرفته از خرد جمعی جریان دوم خرداد به وضوع در انتخابات مجلس و به خصوص نحوه رای های لیستی در تهران قابل مشاهده بود. آنجایی که تکلیف سیاسی در پای منفعت و عقلانیت سیاسی ذبح شد.
در واقع عمده تفاوت رفتار سیاسی این دوجریان را باید در نحوه کنشگری نشات گرفته از عقلانیت حاکم بر رفتار آنها جستجو کرد. اصلاح طلبان با هدف به دست گیری قدرت سیاسی، تمامی راه های ممکن برای آن را ترسیم می نمایند و این در حالی که است که اساساً عقلانیت حاکم بر رفتار سیاسی جریان اصولگرا نه در منفعت سیاسی بلکه پای در دامان سنت دینی و آن چیزی که امروز آن را تکلیف سیاسی می خوانند است.
در واقع در دوگانه مصلحت سیاسی و یا تکلیف سیاسی، بسیاری از معادلات شکل دیگری به خود می گیرند. به بیان ساده تر، از آنجایی که نیروی اصولگرا عمل به تکلیف سیاسی را بر خود واجب می داند؛ این امر امکان تک روی و حضور بدون اتکا به جریان و یا تشکیلات سیاسی را به شدت بالا می برد و مصلحت و عقلانیت سیاسی به حاشیه برده می شوند. البته این امر لزوماً محکوم نیست. اما در کلان قضیه مثبت تلقی نمی شود چرا که سیاست، عرصه کنش ها و مشارکت های جمعی به منظور به دست آوردن بیشترین سود ممکن در بازی قدرت است.
از این رو جریان اصولگرا علاوه از آنکه در حوزه ساخت و یا ساختاری سیاسی- تشکیلاتی خود دچار چالش است که ما آن را تورم ساختارهای تصمیم گیر نامیدیم، در حوزه کنش و اغنای فردی نیروهای کنشگر نیز دچار چالش های جدی است. از این رو ابتدا انتظار می رود که این جریان سیاسی در گام اول بتواند نیروهای سیاسی نخبه خود را به بیشتر به سمت مصلحت سیاسی سوق داده و آنها را از زمین تکلیف های سیاسی بیرون آورد و پس از آن نسبت به شیوه های ساختاری رویه اصلاح را در پیش بگیرد
نکته ظریف اما مهم دیگر که باید در این بین به آن دقت نمود این است که اساساً نحوه کنش نیروهای کنشگر میدانی جریان اصولگرا نیز دارای پیچیدگی بالایی است در واقع کنش فردی نیروهای اصولگرا (نیروی های صف)، علاوه بر اینکه متاثر از فضا جامعه و مقتضیات زمانه اعم از علمیت، تخصص،تعهد و... هست مضاف بر آن با یک مولفه بسیار عمیق دینی به نام «حجت شرعی و یا تکلیف دینی» نیز همراه است و بازیگران سیاسی و میدانی جریان اصولگرا علاوه بر اینکه در حوزه نظری باید اغناء شوند بلکه در حوزه شرعیات نیز باید برای خود حجت و سندی متقن داشته باشند که رفتار آنها را موجه نشان دهند، حجتی که عمدتا بدون نگاه به یک سیاست ورزی عقلانی و درست پایه ریزی می شود و به جای آنکه «عمل به تکلیف معطوف به نتیجه» را خروجی دهد، «تکلیف مداری صرف» که نه منجر به ادای تکلیف می شود و نه نتیجه را بروز می دهد، این امر از آنجا دارای اهمیت است که کنش جمعی و کلان نخبگان جریان اصولگرا را با چالش جدی مواجهه می سازد. به بیان ساده تر هرچقدر که نخبگان اصولگرا در ساختار خود تغییرات دهند و آن را ساده سازی کرده و به سمت اغنا و اجماع پیش بروند تا زمانی که نتوانند بدنه رای دهنده خود را نیز با ساختار جدید خود همراه کنند با مشکل رو به رو هستند. از این رو تغییر فضای گفتمانی حاکم بر اندیشه سیاسی نیروهای اصولگرا-اعم ازنخبگان و بازیگران- باید از تکلیف مداری صرف به عمل به تکلیف معطوف به نتیجه تغییر پیدا کند.
خلاصه مطلب آنکه اصولگریان در برای انتخابات پیش رو نیازمند اصلاحات جدی در حوزه کنش سیاسی خود، هم در سطح کلان و هم در سطح خرد هستند. از یک سو با تورم ساختارهای تصمیم گیر مواجه اند و از سوی دیگر مولفه های تصمیم گیری نیروهای میدانی اش برای تصمیم و اقدام سیاسی زیاد است. از این رو ایده پارلمان اصولگریان می تواند همان روشی باشد که ساختارهای در هم تنیده اصولگریان را سبک نماید و آنها را برای انتخابات ریاست جمهوری پیش رو در موقعیت بهتری قرار دهد
